توكل

توكل

بعد مى‏فرمايد: و من يتوكل على الله فهو حسبه .تقوا بيشتر جنبه عملى دارد،توكل بيشتر جنبه روحى دارد.هر كسى كه به خدا توكل كند،كار خود را به خدا بسپارد،خدا كافى است. ولى كار به خدا سپردن كار ساده‏اى نيست،يك ايمان بسيار راستينى مى‏خواهد كه انسان كار خودش را به خدا بسپارد،و اگر انسان كارش را به خدا بسپارد حس مى‏كند كه او كافى است و ديگر به هيچ چيزى احتياج ندارد. ان الله بالغ امره قد جعل الله لكل شى‏ء قدرا خدا امر و فرمان خودش را مى‏رساند،يعنى آنچه كه خداوند امر و اراده كرده است تخلف پذير نيست. خداست كه براى هر چيزى حد و اندازه قرار داده است،اما خود او كه حد و اندازه ندارد،يعنى هر سببى از سببها كاربرد محدود دارد،چون در تحت قدر و اندازه قرار گرفته است،الا ذات مقدس حق تعالى كه كاربرد نامحدود دارد،يعنى كار را به كسى مى‏سپارى كه مانع در مقابل اراده او معنى ندارد،و به كسى سپرده‏اى كه او براى هر چيزى حد و اندازه و كاربرد محدود قرار داده است،ولى خودش فوق حد و اندازه و كاربرد محدود است.پس هر كه به خدا توكل كند او كافى است.در تقوا اين جور گفتيم:هر كسى كه تقواى الهى داشته باشد خدا راه بيرون آمدن از مشكلات را براى او فراهم مى‏كند و خدا به او روزى‏«لا يحتسب‏»مى‏دهد.در اينجا مى‏گوييم: و من يتوكل على الله فهو حسبه گويى كار را از هر جهت‏يكسره مى‏كنيم:هر كسى كه به خدا توكل كند[خدا]كافى است،احتياج به هيچ چيزى ندارد.اين است كه در آيه ديگر مى‏خوانيم: افوض امرى الى الله ان الله بصير بالعباد (4) .

حافظ در همين زمينه شعر خوبى دارد،مى‏گويد:

كار خود گر به خدا باز گذارى حافظ اى بسا عيش كه با بخت‏خدا داده كنى

توكل هم مثل تقواست.در زبان عربى(و شايد در زبان فارسى هم وجود داشته باشد،ولى من در زبان فارسى تاكنون به اين مطلب توجه نداشتم)فنى هست كه آن را جزء فنون بديعيه مى‏شمارند و نامش‏«تضمين‏»است.تضمين معنايش اين است كه كلمه‏اى ذكر مى‏شود و بعد متعلقى براى اين كلمه ذكر مى‏شود كه متعلق اين كلمه نيست،متعلق كلمه ديگرى است،و معناى آن كلمه ديگر را در اين كلمه اشراب و تضمين مى‏كنند،مى‏گنجانند،مثل اينكه در تقدير وجود داشته باشد.مثلا ما مى‏گوييم:سمع الله لمن حمده.در همين جمله تضمين وجود دارد.«سمع‏»يعنى شنيد،كه در مورد خدا ديگر زمان ندارد،شنيد و مى‏شنود يك معنا دارد. خدا مى‏شنود.اين كلمه اينجا تمام است.خدا مى‏شنود از براى كسى كه او را سپاس بگويد. مى‏شنود با«از براى‏»يعنى اين فعل با آن متعلق اگر چيزى در بين نباشد نمى‏چسبد،ولى وقتى كه مى‏خواهد بگويد:مى‏شنوند و اجابت مى‏كند،اين‏«اجابت مى‏كند»در ضمن است.خدا مى‏شنود و استجابت مى‏كند(مى‏شنود در حالى كه استجابت كننده است)مر كسانى را كه او را سپاس مى‏گويند.اينجا در مفهوم‏«سمع‏»،«سميع مجيب‏»افتاده است،«سمع و اجاب‏».ايندو با همديگر با يك كلمه بيان شده است.كلمه‏«تقوا»هم همين طور است.خود تقوا يك كلمه است، اگر آن را با«الله‏»يا«من الله‏»بياوريم(مانند تقوى الله)كلمه ديگرى در آن گنجانده شده است و مثلا معنى‏«خائفا من الله‏»مى‏دهد،يك چنين چيزى.

در كلمه‏«توكل‏»هم همين گونه است.اين نكته را تا به حال نديده‏ام كسى ذكر كرده باشد،به نظر اين جور مى‏آيد:توكل از ماده‏«وكل‏»است كه وكالت هم از همين باب است.«وكل‏»يعنى واگذار كرد.توكيل كه به اصطلاح علم صرف باب تفعيل‏«وكل‏»است،يعنى وكيل گرفتن.وكيل يعنى كسى كه انسان كار را به او واگذار كرده است،توكيل يعنى وكيل انتخاب كردن.على القاعده بايد به جاى‏«توكل على الله‏»،«وكل الله‏»باشد،يعنى هر كسى كه خدا را وكيل و كارگزار كار خودش قرار بدهد،و حال آنكه توكل معنايش قبول واگذارى است،يعنى متعهد شدن و قبول كردن.على القاعده اين جور است كه موكل ما هستيم،متوكل خداست،نه اينكه متوكل ما باشيم،چون ما كه كار خدا را به عهده نگرفته‏ايم،متوكل يعنى كسى كه كار را به عهده مى‏گيرد،و خداست كه بناست كار ما را به عهده بگيرد.پس چطور است كه در همه جاى قرآن كلمه‏«توكل‏»به كار برده شده است؟بعلاوه كلمه‏«توكل‏»با«على‏»چه ارتباطى دارد؟«توكل بر خدا»يعنى چه؟بايد بگوييم توكل به سوى خدا،نه توكل بر خدا.كلمه‏«على‏»اينجا چه معنى مى‏دهد؟

توكل يك امر قراردادى نيست و يك امر ذهنى محض هم نيست كه انسان در ذهنش بگويد: من توكل كردم.توكل در واقع معنايش اين است كه انسان در كارهاى خودش فقط امر خدا را در نظر بگيرد،طاعت‏خدا را در نظر بگيرد،وظيفه را در نظر بگيرد و در سرنوشت‏خودش اعتماد به خدا كند.اين را توضيح بدهم.

انسان اگر با خدا سر و كار نداشته باشد،چكار مى‏كند؟انسان هر تلاشى كه مى‏كند به منظور اين است كه سرنوشت و وضع خودش را خوب كند.انسان بالفطره طالب خوشى و سعادت خودش است.اينهمه فعاليتها و تلاشهايى كه مردم مى‏كنند براى چيست؟همه براى اين است كه انسان مى‏خواهد خودش را خوشبخت و خوشبخت‏تر كند.پس تلاش خود انسان براى خوشبخت‏شدن است.اگر آمدند براى انسان وظيفه قرار دادند،آن وقت انسان كارى را مى‏خواهد انجام بدهد به چه منظور؟چون وظيفه و تكليف است.من وظيفه خودم را انجام مى‏دهم.حالا كه من مى‏خواهم وظيفه خودم را انجام بدهم تكليف سرنوشت چه مى‏شود؟ تكليف آن آينده سعادت بخش من چه مى‏شود؟من يك وقت كار مى‏كنم براى اينكه به خوشبختى برسم،خودم تقريبا به خوشبختى خودم چسبيده‏ام و خودم خوشبختى خودم را متعهد شده‏ام.اما اگر انسان بخواهد در همه مسائل اين طور فكر كند كه من بينم وظيفه من چيست و خدا در اينجا از من چه مى‏خواهد،يك نوع جدايى مى‏افتد ميان كارى كه انسان مى‏خواهد بكند و سعادتى كه مى‏خواهد به دست بياورد.

اينجاست كه توكل مى‏گويد:تو وظيفه را انجام بده و قبول كن،تو قبول كن كه خدا از تو چه مى‏خواهد،سرنوشت را به او بسپار.البته وظيفه الهى يك وظيفه سرنوشت‏ساز هست.

پى‏نوشتها:


4-غافر/44.